تفاوت دعاوی حقوقی و کیفری
دعاوی قضایی یکی از مهم‌ترین موضوعات در نظام حقوقی هر کشوری است که به دو دسته اصلی دعاوی حقوقی و دعاوی کیفری تقسیم می‌شوند. اگر تا به حال با یک مسئله قانونی مواجه شده‌اید، احتمالاً این سؤال برایتان پیش آمده که تفاوت دعاوی حقوقی و کیفری چیست؟ یا اینکه برای مشکل خاص خود باید از کدام مسیر قانونی اقدام کنید. این مقاله با هدف پاسخ به این پرسش‌ها و ارائه اطلاعات جامع و کاربردی طراحی شده است. در این مقاله از وکیل دادمان، به بررسی دقیق فرق دعاوی حقوقی و کیفری، نحوه طرح دعوا، مراجع صالح، هزینه‌ها، و نکات کلیدی برای انتخاب مسیر درست می‌پردازیم.
دعاوی حقوقی و کیفری چیست؟
برای درک تفاوت دعاوی حقوقی و کیفری، ابتدا باید تعریف هر یک را بدانیم:
دعاوی حقوقی چیست؟
دعاوی حقوقی به اختلافاتی اطلاق می‌شود که در حوزه حقوق مدنی و تعهدات میان افراد مطرح می‌گردد. این دعاوی زمانی شکل می‌گیرند که حقی قانونی، اعم از مالی یا غیرمالی، نقض شده و فرد زیان‌دیده خواستار جبران خسارت یا الزام طرف مقابل به انجام تعهد باشد. برخلاف دعاوی کیفری، این دعاوی فاقد وصف مجرمانه‌اند و هدف از طرح آنها، نه مجازات، بلکه احقاق حق یا جبران زیان است.
نمونه‌هایی از دعاوی حقوقی:
- الزام به ایفای تعهدات قراردادی، مانند فسخ قرارداد یا مطالبه خسارت ناشی از نقض قرارداد
- دعاوی مرتبط با مالکیت، مانند خلع ید یا رفع تصرف عدوانی
- امور خانوادگی، از جمله طلاق، نفقه، تمکین، یا استرداد جهیزیه
- مطالبه وجوه، مانند اجاره‌بها یا وام‌های پرداخت‌نشده
مراحل رسیدگی به دعاوی حقوقی:
- ارائه دادخواست به دادگاه صالح با رعایت تشریفات قانونی
- پرداخت هزینه دادرسی و ثبت دادخواست در دفتر دادگاه
- بررسی اولیه دادخواست و رفع نواقص احتمالی
- تعیین وقت رسیدگی و دعوت طرفین به جلسه دادگاه
- رسیدگی به ادله و استدلال‌های طرفین و صدور رأی
- امکان اعتراض به رأی از طریق واخواهی یا تجدیدنظرخواهی
- اجرای حکم نهایی
دعاوی حقوقی مستقیماً در دادگاه مطرح شده و نیازی به رسیدگی در دادسرا ندارند. طرفین این دعاوی به‌عنوان خواهان (مدعی) و خوانده (طرف مقابل) شناخته می‌شوند.
دعاوی کیفری چیست؟
دعاوی کیفری به آن دسته از اختلافات مربوط می‌شود که در حوزه حقوق جزا قرار دارند و به ارتکاب جرم منجر می‌شوند. جرم، به هر فعل یا ترک فعلی گفته می‌شود که در قانون برای آن مجازات تعیین شده است. این دعاوی نه‌تنها شامل عمل مجرمانه، بلکه شامل مجرم و مسئولیت کیفری او نیز می‌شوند. هدف اصلی دعاوی کیفری، مجازات مرتکب و حفظ نظم عمومی است.
نمونه‌هایی از دعاوی کیفری:
- جرایم علیه اشخاص: قتل، ضرب و جرح، توهین، افترا
- جرایم علیه اموال: سرقت، کلاهبرداری، خیانت در امانت
- جرایم علیه امنیت عمومی: جعل، اخلال در نظم عمومی، جاسوسی
مراحل رسیدگی به دعاوی کیفری:
- ثبت شکایت توسط شاکی یا گزارش جرم توسط ضابطان دادگستری
- تحقیقات مقدماتی در دادسرا توسط بازپرس
- تعقیب متهم توسط دادستان و صدور کیفرخواست
- ارجاع پرونده به دادگاه کیفری و رسیدگی قضایی
- صدور حکم و امکان اعتراض از طریق تجدیدنظرخواهی
- اجرای حکم صادره
در دعاوی کیفری، شاکی (مدعی) و متشاکی (متهم) طرفین دعوا هستند. در برخی موارد، اگر جرم جنبه عمومی داشته باشد، حتی بدون شکایت شاکی، دادستان می‌تواند تعقیب کیفری را آغاز کند.
مهم‌ترین تفاوت های دعاوی حقوقی و کیفری
شناخت تفاوت دعاوی حقوقی و کیفری برای طرح صحیح دعوا و پیگیری نتیجه‌بخش آن بسیار حیاتی است. این تفاوت‌ها در ابعاد گوناگونی نمایان می‌شوند که در ادامه به تفصیل به آنها می‌پردازیم:
1. تفاوت شکایت کیفری و داخواهی حقوقی در نحوه طرح دعوی
یکی از اساسی‌ترین تفاوت‌ها بین دعاوی حقوقی و کیفری، در نحوه آغاز و طرح دعوی است.
- دعاوی حقوقی ناشی از نقض حقوق مدنی و روابط قراردادی یا مدنی افراد است و مربوط به خسارت و جبران آن در حوزه حقوق خصوصی و مدنی می‌شود.
- دعاوی کیفری ناشی از وقوع یک جرم است، یعنی رفتاری (فعل یا ترک فعل) که قانون‌گذار برای آن مجازات تعیین کرده است. هدف اصلی در اینجا پیگرد قانونی و مجازات مرتکب جرم است.
بنابراین، می‌توان گفت که تفاوت در نوع درخواست و فرم آن، اولین گام در تشخیص این دو نوع دعوی است.
2. تفاوت دعاوی حقوقی با کیفری در مرجع صلاحیت رسیدگی
مرجع قضایی که صلاحیت رسیدگی به دعاوی حقوقی و کیفری را دارد، متفاوت است.
- دعاوی حقوقی: رسیدگی به دعاوی حقوقی در صلاحیت دادگاه مدنی یا دادگاه‌های حقوقی است. بسته به نوع و میزان خواسته، پرونده ممکن است در شورای حل اختلاف (برای دعاوی با مبلغ کم) یا دادگاه حقوقی یک یا دو مورد رسیدگی قرار گیرد. در صورت اعتراض به رای دادگاه بدوی، امکان طرح دعوی در دادگاه تجدید نظر نیز وجود دارد.
- دعاوی کیفری: رسیدگی به دعاوی کیفری ابتدا در دادسرا آغاز می‌شود. دادسرا وظیفه تحقیق و جمع‌آوری ادله جرم را بر عهده دارد. در صورت احراز وقوع جرم، پرونده با صدور کیفرخواست به دادگاه کیفری ارسال می‌شود. دادگاه کیفری بر اساس نوع جرم (مانند دادگاه کیفری یک، دو، یا دادگاه انقلاب برای جرایم خاص) به پرونده رسیدگی و رای صادر می‌کند. در صورت اعتراض به رای دادگاه کیفری بدوی، پرونده در دادگاه تجدید نظر استان مورد بررسی مجدد قرار می‌گیرد. در برخی موارد خاص، امکان طرح دعوی در دادگاه عالی کشور نیز وجود دارد.
بنابراین، مسیر رسیدگی به پرونده‌های حقوقی و کیفری از ابتدا تا انتها در مراجع مختلفی طی می‌شود.
3. تفاوت دعاوی کیفری و حقوقی در هدف از طرح دعوی
یکی از کلیدی ترین تفاوت دعاوی حقوقی و کیفری، هدف از طرح دعوی است.
- دعوای حقوقی با تنظیم و تقدیم دادخواست به دادگاه صالح آغاز می‌شود. دادخواست باید بر روی فرم‌های چاپی مخصوص تنظیم شود و تقدیم آن مستلزم پرداخت هزینه دادرسی است که بر اساس بهای خواسته متغیر است. وکالت دعاوی حقوقی در این زمینه می‌تواند نقش مهمی در احقاق حق افراد داشته باشد.
- دعوای کیفری با تنظیم و تقدیم شکواییه (یا شکایت‌نامه) به مراجع صالح (مانند کلانتری یا دادسرا) آغاز می‌شود. شکواییه را می‌توان هم روی فرم‌های مخصوص و هم روی برگه‌های معمولی (با درج اطلاعات لازم) تنظیم کرد و هزینه دادرسی در دعاوی کیفری معمولاً ثابت و یکسان است، هرچند برخی منابع به عدم نیاز به پرداخت هزینه در شکایت کیفری اشاره دارند (احتمالاً منظور هزینه دادرسی به معنای حقوقی آن است، وگرنه هزینههای دیگری ممکن است مطرح باشد).
4. تفاوت دعاوی حقوقی با کیفری در نقش دادستان
نقش دادستان در دعاوی حقوقی و کیفری کاملاً متفاوت است.
- دعاوی حقوقی: دادستان به طور معمول در دعاوی حقوقی دخالت نمی‌کند، مگر در موارد خاصی که قانون تعیین کرده باشد، مانند دعاوی مربوط به حقوق محجورین یا غایبین. در این نوع دعاوی، طرفین دعوی اشخاص حقیقی یا حقوقی هستند که به طور مستقیم درگیر موضوع اختلاف شده‌اند.
- دعاوی کیفری: دادستانی به عنوان نماینده جامعه، وظیفه تعقیب و پیگیری جرایم را بر عهده دارد. دادستان پس از وصول شکایت یا اطلاع از وقوع جرم، دستور انجام تحقیقات را صادر می‌کند و در صورت احراز مجرمیت متهم، او را تحت تعقیب قرار داده و پرونده را به دادگاه کیفری ارسال می‌کند. دادستان کل عالی‌ترین مقام دادستانی در کشور است.
5. تفاوت دعاوی حقوقی و کیفری در هزینه دادرسی
پرداخت هزینه دادرسی نیز یکی دیگر از تفاوت‌های مهم بین این دو نوع دعوی است.
- دعاوی حقوقی: برای طرح دعوای حقوقی، خواهان ملزم به پرداخت هزینه دادرسی است. میزان این هزینه معمولاً بر اساس ارزش خواسته (موضوع دعوی) تعیین می‌شود.
- دعاوی کیفری: در دعاوی کیفری، شاکی نیازی به پرداخت هزینه دادرسی در مراحل اولیه (مانند طرح شکایت در دادسرا) ندارد. البته، ممکن است در مراحل بعدی رسیدگی در دادگاه، هزینه‌هایی مانند هزینه کارشناسی بر عهده طرفین قرار گیرد.
6. تفاوت دعاوی حقوقی با کیفری در قابلیت گذشت
قابلیت گذشت شاکی یا مدعی خصوصی، یکی دیگر از تفاوت‌های دعاوی حقوقی و کیفری است.
- دعاوی حقوقی: در دعاوی حقوقی، معمولاً حق با خواهان است و او می‌تواند در هر مرحله از دادرسی از دعوای خود صرف نظر کند.
- دعاوی کیفری: در دعاوی کیفری، بسته به نوع جرم، قابلیت گذشت متفاوت است. در برخی از جرایم خصوصی (مانند برخی از موارد توهین یا ضرب و جرح سبک)، با گذشت شاکی، تعقیب یا مجازات متهم متوقف می‌شود. اما در جرایم عمومی (مانند قتل، سرقت)، حتی با گذشت شاکی، جنبه عمومی جرم همچنان باقی است و دادگاه می‌تواند متهم را مجازات کند.
7. تفاوت دعاوی کیفری و حقوقی در نوع رای صادر شده
نوع رایی که در دعاوی حقوقی و کیفری صادر می‌شود، متفاوت است.
- دعاوی حقوقی: در دعاوی حقوقی، دادگاه معمولاً حکم به الزام خوانده به انجام کاری (مانند پرداخت وجه، تحویل مال) یا جبران خسارت صادر می‌کند.
- دعاوی کیفری: در دعاوی کیفری، در صورت اثبات مجرمیت متهم، دادگاه رای به مجازات او صادر می‌کند. این مجازات می‌تواند شامل موارد ذکر شده در بخش هدف از طرح دعوی باشد.
8. تفاوت در امکان جلب طرف مقابل
یکی از تفاوت‌های عملی مهم، امکان جلب (بازداشت موقت) طرف مقابل است.
- در دعاوی حقوقی، به طور کلی امکان جلب خوانده به صرف طرح دعوا وجود ندارد (مگر در موارد استثنایی مانند جلب محکوم‌علیه در صورت عدم پرداخت بدهی در شرایط خاص اعسار).
- در دعاوی کیفری، در صورت وجود دلایل کافی و تشخیص مقام قضایی، امکان صدور قرار جلب و بازداشت موقت متهم وجود دارد.
جدول مقایسه‌ای تفاوت دعاوی حقوقی و کیفری
| ویژگی | دعوای حقوقی | دعوای کیفری |
| موضوع | نقض حقوق شخصی یا مالی | وقوع جرم و تهدید نظم عمومی |
| هدف اصلی | جبران خسارت وارده | مجازات مرتکب و جلوگیری از تکرار جرم |
| نحوه طرح دعوی | تنظیم و ارائه دادخواست | تنظیم و ارائه شکایت کیفری یا شکواییه |
| مرجع رسیدگی اولیه | دادگاه حقوقی یا شورای حل اختلاف | دادسرا |
| مرجع رسیدگی نهایی | دادگاه تجدید نظر حقوقی | دادگاه تجدید نظر کیفری |
| نقش دادستان | معمولاً عدم دخالت، مگر در موارد خاص | تعقیب و پیگیری جرایم به نمایندگی از جامعه |
| هزینه دادرسی | پرداخت هزینه دادرسی الزامی است | معمولاً در مراحل اولیه نیازی به پرداخت هزینه نیست |
| قابلیت گذشت | معمولاً قابل گذشت است | بسته به نوع جرم، ممکن است قابل گذشت یا غیرقابل گذشت باشد |
| نوع رای صادر شده | حکم به الزام یا جبران خسارت | رای به مجازات |
| طرفین دعوی | خواهان و خوانده | شاکی و متهم |
| قوانین حاکم | قانون مدنی، قانون تجارت، آیین دادرسی مدنی، حقوق خانواده، حقوق کار | قانون مجازات اسلامی، قوانین جزایی، آیین دادرسی کیفری، حقوق متهم |
امکان طرح همزمان دعاوی حقوقی و کیفری
در برخی موارد، یک واقعه ممکن است هم دارای جنبه کیفری باشد (چون یک جرم اتفاق افتاده) و هم دارای جنبه حقوقی باشد (چون ضرر و زیانی به فرد وارد شده است). در چنین شرایطی، شاکی یا زیان‌دیده می‌تواند به صورت همزمان یا جداگانه اقدام کند.
شاکی می‌تواند علاوه بر طرح شکایت کیفری برای مجازات مرتکب، ضرر و زیان مادی و معنوی ناشی از جرم خود را نیز مطالبه کند. این مطالبه ضرر و زیان می‌تواند در همان دادگاه کیفری که به جرم رسیدگی می‌کند، به عنوان مدعی خصوصی مطرح شود. برای مثال، در جرم کلاهبرداری، فرد مالباخته می‌تواند هم شکایت کیفری برای مجازات کلاهبردار مطرح کند و هم در همان پرونده، درخواست بازگرداندن اموال و منافع حاصل از کلاهبرداری را به عنوان ضرر و زیان ناشی از جرم داشته باشد. مثال رایج دیگر، چک بلامحل است که هم می‌توان بابت آن شکایت کیفری صدور چک بلامحل را مطرح کرد و هم از طریق دادخواست حقوقی وجه چک را مطالبه کرد و اموال صادرکننده را توقیف نمود.
توجه داشته باشید که مسیر حقوقی و کیفری در قانون دو مسیر جدا از یکدیگر هستند. اگرچه می‌توان مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم را در دادگاه کیفری مطرح کرد، اما نمی‌توان در قالب یک دادخواست حقوقی، تقاضای رسیدگی به یک عمل مجرمانه و اعمال مجازات را داشت. به عبارت دیگر، جنبه کیفری یک موضوع باید حتماً از طریق شکایت کیفری پیگیری شود.
نکات کلیدی برای انتخاب مسیر صحیح قانونی
با توجه به تفاوت دعاوی حقوقی و کیفری و ماهیت متفاوت آنها، انتخاب مسیر صحیح برای پیگیری حق خود اهمیت بالایی دارد. برای این منظور، به نکات زیر توجه کنید:
- موضوع اصلی دعوا را مشخص کنید: آیا عمل انجام شده توسط طرف مقابل، طبق قانون، جرم محسوب می‌شود؟ آیا هدف اصلی شما از پیگیری، مجازات اوست یا صرفاً جبران خسارت مادی یا معنوی و احقاق حق خصوصی شما؟
- به نتیجه مطلوب خود فکر کنید: اگر مجازات طرف مقابل اولویت شماست، باید شکایت کیفری مطرح کنید. اگر فقط جبران خسارت یا انجام یک تعهد توسط او را می‌خواهید، دعوای حقوقی مناسب‌تر است.
- به ادله اثبات خود توجه کنید: مدارک و شواهدی که در اختیار دارید برای اثبات جرم کافی هستند یا برای اثبات نقض یک حق خصوصی؟ قوانین ادله اثبات در هر دو نوع دعوا متفاوت است.
- پیچیدگی رسیدگی: به طور کلی، رسیدگی در دعاوی حقوقی، به دلیل تشریفات آیین دادرسی مدنی و تنوع موضوعات، می‌تواند پیچیده‌تر و زمان‌برتر باشد. البته این به معنای سادگی مطلق دعاوی کیفری نیست، اما مسیر دادسرا و دادگاه کیفری ساختار مشخصی دارد.
- استفاده از مشاوره حقوقی: با توجه به پیچیدگی‌ها و تفاوت‌های موجود، بهترین راهکار برای اطمینان از انتخاب مسیر صحیح و افزایش شانس موفقیت، مشاور حقوقی آنلاین یا حضوری با یک وکیل یا کارشناس حقوقی مجرب است. یک وکیل متخصص در وکالت دعاوی حقوقی و کیفری می‌تواند شما را در تشخیص نوع دعوا، تنظیم صحیح دادخواست یا شکواییه، جمع‌آوری ادله، و پیگیری پرونده در مراجع صحیح راهنمایی کند.
سوالات متداول
تفاوت اصلی بین دعاوی حقوقی و دعاوی کیفری چیست؟
تفاوت اصلی در ماهیت موضوع، مرجع رسیدگی و قانون حاکم بر آنها است. دعاوی حقوقی مربوط به حقوق مدنی افراد و جبران خسارت ناشی از نقض این حقوق (مانند مسائل اموال، قراردادها، خانواده و اشخاص) هستند و هدف آنها احقاق حق و جبران ضرر و زیان است. در مقابل، دعاوی کیفری مرتبط با وقوع جرم و مجازات مرتکب هستند و هدف اصلی آنها تعیین مجازات قانونی برای مجرم است.
چه عملی جرم محسوب می‌شود و مبنای طرح دعوای کیفری چیست؟
بر اساس قانون، هر رفتار (اعم از فعل یا ترک فعل) که در قانون برای آن مجازات تعیین شده باشد، جرم محسوب می‌شود. بنابراین، مبنای طرح دعوای کیفری، وقوع عملی است که قانون‌گذار آن را جرم شناخته و برای آن مجازات تعیین کرده است. بدون وجود عنصر قانونی جرم و مجازات، نمی‌توان عمل را مجرمانه دانست و دعوای کیفری طرح کرد.
نحوه طرح دعوای حقوقی و کیفری چگونه است؟
نحوه آغاز این دو نوع دعوا متفاوت است. برای طرح دعوای حقوقی، باید دادخواست تنظیم و تقدیم مراجع قضایی مربوطه شود. اما برای طرح دعوای کیفری، باید شکواییه یا شکایت‌نامه تنظیم و ارائه گردد. این یکی از تفاوت‌های مهم در آیین دادرسی این دو نوع دعوا است.
مرجع صالح برای رسیدگی به دعاوی حقوقی و کیفری کدام است؟
مراجع صالح برای رسیدگی به این دعاوی نیز متفاوت هستند. دعاوی حقوقی معمولاً در دادگاه‌های حقوقی (شامل دادگاه‌های بدوی، تجدیدنظر و دیوان عالی کشور) و در برخی موارد دادگاه‌های اختصاصی مانند دادگاه خانواده رسیدگی می‌شوند. اما دعاوی کیفری ابتدا در دادسرا مورد بررسی و تحقیقات مقدماتی قرار گرفته و سپس در دادگاه‌های کیفری مورد رسیدگی و صدور حکم قرار می‌گیرند. ضابطین دادگستری نیز در مراحل اولیه تحقیقات کیفری نقش دارند.
آیا هزینههای طرح دعوای حقوقی و کیفری یکسان است؟
خیر، هزینههای دادرسی در این دو نوع دعوا متفاوت است. در دعاوی کیفری، هزینه دادرسی معمولاً در تمامی دعاوی یکسان است. اما در دعاوی حقوقی، هزینه دادرسی متغیر بوده و بر اساس بهای خواسته (ارزش مالی موضوع دعوا) افزایش مییابد. البته در دعاوی حقوقی، در صورت عدم توانایی پرداخت هزینه دادرسی، امکان تقدیم دادخواست اعسار برای معافیت یا تقسیط هزینه وجود دارد.
آیا می‌توان برای یک موضوع به صورت همزمان شکایت کیفری و دعوای حقوقی طرح کرد؟
بله، در برخی موارد که یک عمل هم دارای جنبه مجرمانه و هم باعث ورود خسارت به فرد شده است، می‌توان به صورت همزمان اقدام به طرح شکایت کیفری برای تعقیب مجرم و دعوای حقوقی برای مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم نمود. در این حالت، در دعوای حقوقی که در دادگاه کیفری مطرح می‌شود، به فرد مطالبه‌کننده ضرر و زیان، “مدعی خصوصی” گفته می‌شود.
ادله اثبات دعوا در دعاوی حقوقی و کیفری چه تفاوتی دارند؟
ادله اثبات دعوا در این دو نوع دعوا به دلیل تفاوت در موضوع آنها، متفاوت هستند. در دعاوی حقوقی، ادله اثبات شامل اقرار، اسناد، گواهی شهود، معاینه محل و تحقیق محلی، رجوع به کارشناس و سوگند می‌باشند. اما در دعاوی کیفری، ادله اثبات طبق قانون شامل اقرار، شهادت، قسامه (در موارد خاص) و علم قاضی است.
سخن پایانی
درک تفاوت دعاوی حقوقی و کیفری، گام اول و بسیار مهم در مواجهه با هرگونه مشکل یا اختلاف قانونی است. در حالی که دعاوی حقوقی بر سر جبران خسارت و احقاق حقوق شخصی تمرکز دارند، دعاوی کیفری به دنبال مجازات مرتکبین جرم و حفظ نظم عمومی جامعه هستند. در هر دو حالت، مشورت با یک وکیل پایه یک دادگستری متخصص و آگاه به آیین نامه اجرایی مربوطه، بهترین تصمیم است تا بتوانید با اطمینان و آگاهی کامل، مسیر قانونی خود را طی کنید. به یاد داشته باشید، قانونگذاری مستمر و تغییرات در مجلس قانونگذاری ممکن است بر این حوزه‌ها تأثیر بگذارد، پس همواره از آخرین تغییرات مطلع باشید.